M.Ö 3500’lere Yolculuk: Sümerler

“Bu güzel ülkemize her taraftan göz diktiler. Göklere uzanan basamaklı kulelerimizin, görkemli tapınaklarımızın, arı gibi işleyen çarşılarımızın, her tarafa ulaşan kervanlarımızın, dümdüz uzanan yollarımızın, boy ürün veren tarlalarımızın, nehirlerimizde ve açtığımız kanallarda salına salına yüzen teknelerimizin, dolup taşan iskelelerimizin, her tür bilgiyi veren okullarımızın ünü uzak ülkelere kadar yayıldığından; ilkel olan bu ülkelerin halkı kıskandı bizi. Fırsat buldukça üzerimize saldırdılar. Kentlerimizi yakıp yıktılar”

Okuduğunuz paragraf; Nippur’lu Ludigirra’nın anılarından bir alıntı. Yanlış duymadınız; yaklaşık M.Ö 3500’li yıllarda yaşayan Ludingirra ülkesini, anılarını yazdığı tabletlerde böyle ifade etmiş. Kendisinden sonra gelecek kuşaklara medeniyetinden iz bırakma kaygısıyla kaleme aldığı notları bir medeniyetin izlerini günümüze ulaştırmayı da başarmış.

Bu yazı sadece bir tarih yazısı değil; ismini tarihe altın harflerle yazdırmış bir medeniyete ufak bir yolculuk yapmak ve ömrünü Sümerlere adamış bir bilim insanı olan Muazzez İlmiye Çığ’dan da kısaca bahsetme amacı taşıyor.

Bir medeniyet düşünün… Bu medeniyet yaklaşık M.Ö 3500-M.Ö 2000’li yıllarda Mezopotamya’da varlık gösteren, bolluk bereket içerisinde yaşayan bir halktan oluşsun. İşte Sümerler böyle bir uygarlık olarak karşımıza çıkıyor. Mezopotamya medeniyetlerinin temelini oluşturan Sümerler yazı ve astronominin mucidi olarak tarihte önemli bir yerde bulunuyor.
Günümüzde Irak’ın güneyi olarak tabir edebileceğimiz; Dicle ve Fırat nehirlerinin kıvrımları boyunca Basra Körfezi’ne kadar uzanan topraklarda varlık gösteren Sümer Devleti, Sami kökenli olmayan bir halk tarafından kurulmuştur. Bazı kaynaklara göre bu halk; “Ubaidliler” olarak adlandırılmaktadır.Sümerlerin kökenleri noktasında net bir bilgi yoktur. Dağlık bölgelerden gelip yerleşmiş olma ihtimalleri üzerinde durulmuştur. Yerleştikleri Mezopotamya’yı dönemin en güçlü toprakları haline getiren Sümerler; tarımla uğraşan bir millettir. Bataklıkları kurutup tarım alanlarını çoğaltarak Mezopotamya topraklarını verimli hale getirdikleri belirtilmektedir.

Sümerlerin devlet yapısını incelediğimizde karşımıza şehir devletleri çıkmaktadır. Sümerlerde dinsel doktorinler ve devlet yönetiminin iç içe olduğu monarşik bir sistemin olduğunu belirtebiliriz. Bu durumu; her şehir devletinde birbirinden farklı tanrılara adanmış, bir rahip ya da kral tarafından yönetilen ve en önemli merkez olarak görülen tapınakların varlığından anlayabiliriz. Sümer şehirlerinden bazıları şu şekildedir; Kiş (İnharra), Uruk (Warka), Ur(El-Muqayyer), Nippur (Afak), Lagaş (El-Hiba) …vb. Yapılan araştırmalarda Sümer Devleti’nin en güçlü döneminde yaklaşık 35 şehir olduğu belirtilmektedir. Şehirler surlarla çevrilerek korunmuştur.

Sümerlerde toplum yapısına baktığımızda ise; sınıfsal farklılıkların olduğunu görebiliriz. En güçlüden en güçsüze sınıflar şu şekildedir:

1) Din adamları ve askerler
2) Halk
3) Köleler

Bu sınıflara baktığımızda benzerlerini tarih boyunca ne kadar çok gördüğümüzü düşünebiliriz. Sümerlerde dinsel inanışların önemi anlaşılacağı üzere büyüktür. Sonraki dönemlerde din adamlarının güçlenerek kent yöneticileri haline gelmeleri hem dinsel hem de siyasi tüm işleri yürütmeleri, bir noktada Ortaçağ dönemiyle benzerlik taşımaktadır. Çok farklı coğrafi bölgelerde, çok farklı dönemlerde yaşayan toplumların benzer özelliklere sahip olması insanlık tarihi açısından oldukça ilginçtir.

Sümerler çok tanrılı inanca sahip bir millet olarak tapınaklarına çok önem vermişlerdir. “Ziggurat” adını verdikleri tapınakları aynı zamanda onlar için sosyal merkez anlamına da gelmektedir. Ziggurat’lar üç kısımdan oluşmaktadır; ilk kat erzak deposu, orta kat; okul ve ibadethane, üst kat; rasathane. Sosyal hayatın tapınaklar etrafında şekillendiğini belirtmek yanlış olmaz. Sümerlerin en önemli tanrılarına örnek olarak;

Anu: Gök tanrısı
Enlil: Hava tanrısı
Ki: Yer tanrısı
Enki: Bilgelik tanrısı
Nimmah: Ana tanrıça
Nanna: Ay tanrısı
Utu: Güneş tanrısı
İnanna: Aşk tanrısı.. verilebilir.

Evrenin oluşumuna dair Sümer bakışı:

Sümer mitolojisine göre insanın yaradılışı ve evrenin yaradılışı aşama aşamadır. İlk olarak deniz vardır, deniz ve yer birleşir, kozmik bir dağ ortaya çıkar, tanrılar insan haline gelir ve Anu (Gök tanrısı) ile Ki (Yer tanrısı)’nın birleşiminden Enlil (Hava tanrısı) doğar. Enlil’in Ki’yi ele geçirmesiyle Nimmah (ana tanrıça) ortaya çıkar ve dünyanın esas şeklini ve düzeni Nimmah tarafından oluşturulur. Bu durum Gılgamış Destanı’nda da ele alınmıştır.

İnsanın yaradılışına bakarsak; insan tanrılara hizmet edilmesi için yaratılmıştır. Bilgelik tanrısı Enki’nin isteği üzerine insan, Ninmah ve Nammu tarafından dünyaya gönderilmiştir. Sümerler bu inanışa uygun olarak tarımla uğraşmayı tanrılara bir hizmet olarak görmüşlerdir.

Bir bilim devleti olarak Sümerler:

Sümerlerin en eski medeniyeti oluşturmalarından, toplum yapıları ve dinsel inanışlarından bahsettik. Kuşkusuz tüm bunlar önemli fakat Sümerler dediğimizde esas önemli olan durum; bilime verdikleri önemde gizli. M.Ö 3500’lü yıllarda yaşayan bir uygarlığın evreni açıklama çabaları oldukça ilgi çekici.

Sümer bilim insanları:
Sümerlerin tapınakların en üst katını ayırdıkları rasathanelerle uzaya ilişkin yaptıkları çalışmalar astronomi biliminin temelini oluşturmuştur. Güneş ve ay tutulmalarını saptayabilmişler. Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter’in hareketlerini takip edip kayıt altına almışlardır. En önemli merkezlerinde rasathaneleri kurmaları ve uzaya ilişkin bilimsel saptamaları onların bilime verdikleri önemi açıkça ortaya koymaktadır. Günümüzde popüler olan burçlar da yine Sümerler tarafından ortaya çıkarılmış ve günümüze ulaşmıştır.

Alan, hacim, uzunluk ve ağırlık ölçülerini kullanan Sümerler; sütun, kubbe ve kemer yapılarını bulan ve bunları mimarilerinde kullanan uygarlıktır. Kabartmacılık, oymacılık, heykeltıraşlık, kuyumculuk yine o dönemde ortaya çıkmıştır. Çanak çömlek yapmışlar ve madenleri işlemişlerdir.

İnsanlık tarihinin en önemli buluşlarından biri olan tekerlek; Sümerlerin vurgulanması gereken buluşlarından birisidir. Tarihi kayıtlara bakıldığında ilk tekerlek tasviri; M.Ö. 3.500 yıllarına ait, Sümerler tarafından resmedilmiş bir kızakta görülmektedir. Hukuk kurallarını da ilk kez bulan devlet yine tarihte Sümerler olarak belirtilmektedir. İlk kurallar Lugaş Kralı Urukagine tarafından oluşturulmuştur.

Çivi yazısıyla tarihe imza atmak:

Sümer çivi yazısı, onların Gılgamış Destanı, Yaradılış Destanı ve Tufan Hikâyesi’ni yazabilecekleri kadar kapsamlı ve gelişmişti.
Sümerler tarihte, yazıyı bulan ilk medeniyet olarak yer almaktadır. Yazının bulunduğu tarih olarak M.Ö 2500’lü yılları söyleyebiliriz. Buldukları çivi yazısı sayesinde sonraki dönemlerde Sümerlerle ilgili bilgilere kolayca ulaşılmıştır.

Sümerler fikirler ya da sözcükler için farklı grafik semboller kullanmışlardır. Bu semboller; “İdeogram” olarak adladırılmaktadır. Yine Sümerlerin yazınsal eserlerine bakıldığında pitogramlara da rastlanmaktadır. “Pitogram” da yine bir kavramı resmetme yoluyla temsil eden semboldür, fakat sadece somut kavramları temsil eder. Örnek verirsek; bir evi, bir tapınağı…vs.

Sümerler buldukları çivi yazısı ile yazınsal alanda önemli eserler bırakmışlardır. Bunlara örnek olarak Gılgamış Destanı, Yaradılış Destanı ve Tufan Hikâyesi verilebilir.

Sümerler konuştukları dili; “Emegir” olarak adlandırmışlardır ve okullarda dil eğitimine önem vermişlerdir. Sümerce üzerine yapılan çeşitli araştırmalarda; Sümerce’nin Ural-Altay dil ailesine benzediği belirtilmekte, Türkçe ile benzerlik ve farklılıklara değinilmektedir. Bu çalışmalara örnek olarak; İbrahim Okur ve Muazzez İlmiye Çığ’ın araştırmalarını gösterebiliriz.

Mustafa Kemal Atatürk’ün de Sümerce ve Sümerler’e verdiği önem büyüktür, bunu da belirtmeden geçemeyiz. Atatürk; Sümerceyi Türkçeye yakın bulmuş, Sümerlerin Asya’dan gelmiş olabileceklerini düşünmüştür. “Sümeroloji” bölümünün kurulmasını sağlamasından, 1933 yılında Sümerbank’a bu ismi vermesinden verdiği önemi açıkça görebiliriz.

Sümerli Devleti’nin makus talihi:

Sümerli Devleti yaşadığı bolluk bereket döneminden sonra maalesef güçsüzleşmeye başlamış, Mezopotamya’ya göç eden Akkadların egemenliği altına girmiştir. Son kalan Ur Kenti’nin yönetiminin de düşmesi sonucu Sümerlilerin yönetimi son bulmuştur. Bundan sonra Mezopotamya’da Sümerli olmayan farklı grupların yönetimleri söz konusudur.

Yazının girişinde anılarından bir alıntı okuduğunuz Sümerli Ludingirra kuşkusuz çivi yazısını etkili bir şekilde kullanan biri. Kendisi bir öğretmen, 70 yaşına geldiğinde ülkesinin gelecekte unutulmaması için bir şeyler yapmanın gerekli olduğuna inanıyor ve anılarını yazmaya başlıyor. Bunu neden yaptığını bir de kendisinden öğrenelim;

“Ben küçük bir adamım, bunu önlemek elimden gelmez diye yakınıyordum. Bir gün birdenbire aklıma geldi. Ben bir yazar olduğuma göre, ulusumuzun bulduklarını, başardıklarını, geçmişimizi, geleneklerimizi, ne kadar uygar olduğumuzu, gerek Sümerliliklerini unutmaya başlayan gençlerimize, gerek daha sonra gelecek kuşaklara neden yazılarımla bildirmeyeyim dedim ve yaşam öykümü yazmaya karar verdim. Böylece her tarafa, herkese, her çağa ulaşacağımı umut ediyorum”

Ludingirra’nın bu ifade ettiklerinin tamamı bir kurgu değil, gerçek. Bunları bize ulaştıran Sümerolog Muazzez İlmiye Çığ.“Sümerli Ludingirra” isimli kitabında incelediği tabletlerden derlediği Ludingirra’nın anılarına yer vererek o döneme farklı şekilde bakmanızı sağlıyor.

Ludingirra’dan son olarak:

“Bizim uygarlığımız belki binlerce yıl sonra yaşayan insanlara da geçecek. Bizim attığımız temeller üzerine yenilerini koyacaklardır. Ah! Onlar da bizi hatırlayıp bıraktığımız kültür mirası için teşekkür edebilseler.”

Ludingirra’ya Sümerler tarihini incelediğinizde şaşkınlıkla katılıyorsunuz. Kültür seviyesi yüksek, bilimsel yenilikleri gerçekleştiren bir medeniyetle günümüz medeniyetleri arasındaki benzerlikleri görüyor ve karşılaştırma yapma imkânına sahip olabiliyorsunuz. Günümüzde sahip olduğumuz teknolojik ve sosyolojik bazı imkânlarımızı onların medeniyeti sayesinde kazandık, bunu ön gören Ludingirra’ya hayran kalmamak imkânsız. Mezopotamya’nın bu güçlü, bilgili toplumunun buluşlarının tarihimizde önemli bir yere sahip olduğu bir gerçek. Sümeroloji biliminin devamının ve gelişiminin desteklenmesi bu noktada büyük önem arz ediyor.

Araştırıp bulduğum bu yazıya birde kendi görüşümü eklemek isterim. Kaybolan tarihin en kadim milleti olan sümerliler in bizlere bıraktığı sayısız nitelikler bulunmakta. Dinlerden bile eski olan bu millet gerçekten de araştırılması gereken notlar alınıp beynimize kazımamız gerekiyor. İnsanlığın temel olgusu bence Sümerlilerde gizli 25 binden fazla tableti günümüze ulaşan bu antik millet geleceğimiz ile ilgili pek çok muammaya da ışık tutacaktır.

Kaynak: Prof. Dr. Muazzez İlmiye Çığ

Resim Düzenleme: Çiğdem Sarıgül